Thế nhưng, những tác phẩm ông để lại, càng đọc càng phát hiện thêm nhiều thú vị.
1.
Miệt vườn ở đây là vùng Kiên Giang ngày nay, nơi chàng trai có tên thật Phạm Minh Tày sinh ra và lớn lên đã mô tả “Bấy giờ, dầu lửa, dầu xăng đều bị quản lý chặt chẽ, dầu xăng chỉ là rượu cồn chế biến lại, có màu tím dợt. Xe ô tô chở khách phải dùng “ga”, hiểu là than củi tràm, bỏ vào cái thùng tròn đặt bên hông xe, phía sau. Trước khi xe khởi động quạt lên cho than tràm cháy, hơi ga ấy bị đốt, gây sức ép cho máy xe chạy, gọi Autogene. Đó là mô hình của kỹ sư Trịnh Hưng Ngầu sáng tạo ở Sài Gòn”. Phương tiện giao thông như vậy, còn thưởng thức văn hóa thì sao?
Nhà văn Sơn Nam cho biết giá trị của cuốn “Thi Nhân Việt Nam” trong bối cảnh ấy: “Lúc bấy giờ quả thật là cần thiết, với mặt chìm, tiềm ẩn của nó. Nó chứng minh rằng người Việt Nam đã triển khai tài năng của người xưa để lại, qua ca dao, qua Truyện Kiều. Thi nhân của thế hệ mới chịu khó, chịu vấp váp để cạnh tranh nhau, theo kiểu cạnh tranh lành mạnh. Nghe man mác, sầu lắng, dễ hiểu và rất Việt Nam… Tôi đã hiểu tại sao lúc gạo châu củi quế, Thi Nhân Việt Nam bán giá cao đã thu hút độc giả. Một cuộc tính sổ của giai đoạn thực dân. Tôi nhớ ở trường Trung học Cần Thơ, học sinh chỉ mua chừng mươi cuốn, chuyền tay nhau mà đọc. Đọc rồi chép…”.
Dù nhà văn Sơn Nam tự thú: “Tôi rất yêu thơ vì thơ có sức mạnh âm thầm nhưng bền bỉ, vương vấn nhiều năm. Lòng yêu nước của tôi dính dấp với thơ, mông lung, lắm khi tiêu cực”. Nhưng ông không chìm đắm trong sách vở mà lăn lộn tìm hiểu dân tình: “Tôi thử đi xem một phiên xử án ở Tòa đại hình Cần Thơ, cấp cao của miền Tây Nam bộ, còn gọi Tòa áo đỏ… Chuông reo, chánh án, chưởng lý, toàn người Pháp, luật sư là người Ấn mang quốc tịch Pháp. Cáo trạng dài dòng, đọc lên toàn tiếng Pháp. Can phạm bị còng tay, đứng cúi đầu, buồn bã, ở hàng khán giả dường như không có thân nhân. Hơn một giờ sau, chánh án hỏi vài câu, qua thông dịch viên. Và can phạm trả lời, có thông dịch viên. Như vậy là công lý à? Can phạm chẳng hiểu gì ráo, để vào giờ chót có thể tự bào chữa”.
19 tuổi, nhà văn Sơn Nam làm thư ký cho Tòa Bố chính tỉnh Rạch Giá, ông khái quát được diện mạo của xứ sở đang chịu ách đô hộ: “Lúc Pháp bình định xong về chính trị, đất phía Hậu Giang nói chung và Rạch Giá nói riêng phần lớn còn bỏ hoang, người Việt Nam rất ít. Người Hoa nắm lấy cơ hội, vui vẻ lo đút lót cho công chức Pháp, xin trưng khẩu dễ dàng, trong khi người Việt Nam còn tự ái, ngại mang tiếng hợp tác với giặc… Điền chủ lớn ở Rạch Giá phần lớn là người Hoa theo quốc tịch Việt Nam, lại cưới vợ Việt Nam nên cho con cái theo Tây học, trở thành Việt Nam. Hơn nữa, vì là giới giàu sang, họ cấu kết với nhau, tuy lắm khi mâu thuẫn. Đáng chú ý con cái điền chủ phía Tây Nam bộ phần lớn được du học Pháp, trừ một số ít, phần lớn đều siêng năng, đỗ đạt, làm bác sĩ y khoa. Đó là những kẻ sĩ đầu tiên của Nam bộ, nói chung, đầu óc khá phóng khoáng”.
Khi được một ông chủ người Hoa mời uống trà, và khoe rằng trà bên Tàu đem qua nhưng không quý bằng cái lon kẽm đựng trà: “Hơn hai trăm năm rồi, ông nội tôi mua ở Triều Châu giữ tới bây giờ. “Phàm ảnh bôi trung lạc”, chữ viết bên hông của cái lon, nghĩa là cái bóng của cánh buồm ngoài biển, trên chiếc ghe dọi xuống cái chén uống trà…”. Nhà văn Sơn Nam có ngay sự đồng cảm: “Tôi chợt hiểu ông nội của ông chủ tiệm này sang Nam Kỳ bằng ghe buồm, thủy thủ ngồi trên mui ghe uống trà với gió biển, tự an ủi rằng kẻ đi xa xứ cũng là khách phong lưu”.
2.
Sự kiện Nhật đảo chính Pháp, rồi chính quyền về tay nhân dân, được Sơn Nam ghi lại bằng những chi tiết khó quên: “Một Ủy ban khởi nghĩa đã đi ô tô đến Tòa Bố tỉnh để gặp viên tỉnh trưởng do người Nhật chỉ định. Sau nhiều phút cãi vã không gay go cho lắm, hắn ta chịu rút lui trong khi dân chúng kéo tới hô khẩu hiệu, gây sức ép như vũ bão. Lính Nhật còn lai rai vài đứa, phần lớn dường như đã tự động gom về Sài Gòn để đầu hàng Đồng Minh…”. Nhà văn Sơn Nam còn chứng kiến sau những đêm dài tăm tối, người dân miệt vườn thức dậy với ý chí mạnh mẽ: “Đồng bào từ các vùng gần xa trong tỉnh lần lượt đến, tương đối có trật tự, phần lớn mặc quần áo đen, có trẻ em khoảng 15 tuổi, thêm nhiều bà, nhiều cô mặc áo dài tươm tất. Mặt bằng là sân đá bóng của tỉnh, luôn luôn bị gió biển thổi tạt vào đất liền. Sân quá rộng, thiên hạ chen chúc tràn sân. Khán đài dựng lên, đơn sơ, với sự hiện diện của Ủy ban Việt Minh, gồm khoảng 7 người, tham dự như khách quý còn có một vài nhà sư, linh mục, sư sãi Khmer… Không có máy vi âm, làm sao nói cho cả vạn người nghe? Đành dùng kỹ thuật thời xưa là nói trong ống loa bằng thiếc!”.
Cách mạng Tháng 8 thành công, cuộc sống mới của miệt vườn được thu vào tầm mắt nhà văn Sơn Nam: “Cờ đỏ sao vàng bay phấp phới sau lái chiếc tàu tuần biển của Pháp mà ta đã sung công. Vài toán thanh niên xếp hàng hai, đang tập đi, với phong cách quân đội chính quy, vài cậu xách lựu đạn nội hóa hình bầu dục, đúc bằng đồng, phía sau có cái đuôi khá dài. Khi ném, nắm cái đuôi như nắm sợi dây, quay tròn, lấy trớn rồi buông tay, trái lựu đạn sẽ đi xa và rơi cầu vồng, nhờ cái đuôi điều chỉnh. Họ hát “nào anh em ta cùng nhau xông pha lên đàng”, mặc quần cụt, chân mang dép bằng nhựa cao su còn tươi, chưa sơ chế”.
Tác phẩm đầu tay của nhà văn Sơn Nam là cuốn “Chuyện xưa tích cũ” in năm 1957. Nghĩa là trước và sau cột mốc Quốc khánh dăm bảy năm, chàng trai Phạm Minh Tày chưa viết được gì. Thế nhưng, những điều thu nhận đã được tích lũy để anh thư ký 19 tuổi Phạm Minh Tày trở thành nhà văn Sơn Nam tương lai. Chẳng hạn, một khoảnh khắc ở Rạch Giá khoảng thời gian ấy, “dọc đường gặp một ông lão quắc thước đang thao diễn để tập võ nghệ cho đám thanh niên. Vừa tập vừa xướng lên những câu “thiệu” để giữ nguyên tắc. Tôi nhớ mãi đại khái hai câu “bái tổ song âm, bái tầm long thế”, hai bàn tay vỗ vào nhau để lấy khí thế”. Sau này được đưa vào truyện ngắn “Đảng cánh buồm đen”, tiêu biểu nhất trong tập “Hương rừng Cà Mau” nổi tiếng của nhà văn Sơn Nam.
